به‌دنبال افت قابل توجه قیمت نفت خام و کاهش درآمدهای نفتی، اعضای سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) به‎عنوان تولیدکنندگان عمده نفت خام که حدود 30 درصد از تولید نفت جهان را در اختیار دارند با درنظرگرفتن رویکردهای تازه به در حال حرکت به سمتی هستند که خود را به‎عنوان پالایشگران مهم و تاثیرگذار معرفی کنند.
کشورهای عضو سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در تلاش هستند برای کاهش وابستگی به درآمدهای حاصل از فروش نفت خام ضمن افزایش توان تولید نفت، با ساخت پالایشگاه‌های جدید و روزآمدکردن پالایشگاه‎های قدیمی، ظرفیت پالایشی خود را به‌طور محسوسی افزایش دهند.
اعضای اوپک هم اکنون روزانه حدود 12.7 میلیون بشکه از ظرفیت پالایشی روزانه 96.6 میلیون بشکه در جهان را در اختیار دارند. مطابق برنامه‌های اعلامی، اعضای اوپک در نظر دارند با صرف هزینه‌ای بالغ بر 66.5 میلیارد دلار تا سال 2021 میلادی ظرفیت پالایشی خود را در داخل و خارج از سرزمین خود حدود هشت میلیون بشکه در روز افزایش دهند. به عبارت دیگر هم اکنون 13.1 درصد از ظرفیت پالایشی دنیا در اختیار اوپک قرار دارد که متعاقب پایان طرح‌های جدید پالایشی کشورهای عضو اوپک این رقم به 20.4 درصد خواهد رسید که در صورت تحقق این امر، نقش پالایشی این سازمان به مراتب پر رنگ‌تر می شود.
مهمترین طرح‎های توسعه ای پالایشگاهی اعضای اوپک عبارتند از :
1 – پالایشگاه الزرو کویت
2 – پالایشگاه جیزان عربستان
3 – پالایشگاه آنزتوگی ونزوئلا
4 – پالایشگاه لوبیتو آنگولا
5 – پالایشگاه مانابی اکوادور
6 – پالایشگاه دبی امارات متحده عربی
7 – پالایشگاه‎های هسی مسعود و طیارات الجزایر
8 – پالایشگاه‎های میعانات گازی سیراف و ستاره خلیج فارس ایران
شایان یادآوری است که افزایش تقاضای جهانی برای فرآورده های نفتی از 92.8 میلیون بشکه در روز کنونی به 97.4 میلیون بشکه در روز تا سال 2020 یکی دیگر از عوامل مهم ترغیب کننده این کشورها به گسترش توان پالایشگاهی خود است، این کشورها در نظر دارند که ظرفیت پالایشی خود را با چهار هدف مشخص توسعه دهند:
الف- تولید فرآورده‌های نفتی مورد نیاز داخل کشور به منظور کاهش واردات.
ب- تولید فرآورده های نفتی به منظور افزایش صادرات.
ج- توسعه صنایع پتروشیمی و افزایش صادرات محصولات پتروشیمی.
د- افزایش قدرت مانور و انعطاف پذیری در مقابل نوسانات قیمت نفت خام.
بی گمان تاثیرگذارترین عامل در تعیین قیمت‌ها، وضع موازنه عرضه و تقاضاست. گزارش‌ها نشان می‌دهند پروژه های جدید احداث پالایشگاه‌های نفت به طور عمده در خاورمیانه و منطقه خلیج فارس متمرکز هستند و افزایش ظرفیت‌های پالایشی اعضای اوپک، به طور موثری موازنه صادرات و واردات نفت خام و فرآورده های نفتی را تغییر خواهد داد.

با توجه به ممنوعیت ساخت پالایشگاه جدید در آمریکا، فرسودگی پالایشگاه‌های اروپا و روند کاهشی کارایی آنها، افزایش سخت گیری‌ها درباره مسائل زیست محیطی در کشور های غربی و اجبار به تعطیلی پالایشگاه‌ها، تاثیر افزایش مالیات‎ها بر کاهش ظرفیت‌های پالایشی، رشد مصرف فرآورده‌های نفتی و وجود تاسیسات و زیرساخت‌های مناسب برای واردات فرآورده‌های نفتی، اعضای اوپک به‌ویژه کشورهای منطقه خلیج فارس، این قاره را به عنوان مهمترین بازار هدف محصولات پالایشی در نظر گرفته اند که بی شک لازمه دستیابی به این هدف و به‎دست آوردن حاشیه سود پالایشی مناسب، ارتقا و روزآمد کردن پالایشگاه‌های قدیمی و ساخت پالایشگاه‌های پیشرفته جدید (با شاخص پیچیدگی بالا) به منظور تولید فرآورده‌های دارای استانداردهای لازم برای عرضه به بازار اروپا و دیگر بازارهای مهم است.

با نگاهی به جریان ساخت و ساز پالایشگاه‌های جدید و یا توسعه ظرفیت های پالایشی، می توان دریافت که آمریکای شمالی و اروپا در حال کاهش سهم خود در صنعت پالایش نفت خام هستند. از یک سو، پالایشگاه‎های آسیا و اقیانوسیه با وجود دارا بودن 32.6 درصد از ظرفیت پالایشی جهان (بیشترین ظرفیت پالایشی دنیا در این منطقه قرار دارد)، دارای بالاترین سهم در توسعه پالایشگاه ها با 32.8 درصد هستند. از سوی دیگر، پالایشگاه‌های خاورمیانه با دارا بودن تنها 8.9 درصد از ظرفیت پالایشی دنیا، عدد خیره کننده 30.1 درصد از طرح های افزایش ظرفیت را به خود اختصاص داده‌اند.

در مجموع، تا سال 2020 حدود 10.5 میلیون بشکه در روز ظرفیت پالایشی جدید در سراسر دنیا راه اندازی خواهد شد که غالب آن مربوط به اوپک است. در پایان دهه کنونی، ظرفیت کنونی پالایشگاه های دنیا 11.4 درصد افزایش  می یابد. هرچند بسیاری از طرح‌ها با تغییر در برنامه زمانی توسعه، مشکل فقدان تامین منابع مالی مورد نیاز، تغییر در مقررات زیست محیطی و یا بازنگری در پیش بینی های اقتصادی روبرو خواهند شد تا همچنان چشم انداز صنعت پرفراز و نشیب پالایش با تلخی‎ها و شیرینی‎هایی متعددی همراه باشد.
با شروع هزاره سوم کشورهای دنیا به منظور تامین اهداف و منافع اقتصادی خود به دنبال همگرایی و ایجاد تشکل‌ها و نهادهای مشترک هستند. زیرا بسیاری از کشورها که به‎طور عمده دارای کالاهای راهبردی (نظیر نفت خام و  فرآورده های نفتی) مشابهی هستند می‌توانند تشکلی برای آن نوع کالا یا منبع ایجاد کنند. البته باید افزود که وجود واسطه‌های زیاد در بازار فرآورده های نفتی، کوچک بودن سایز محمولات که سبب افزایش تعداد محمولات قابل عرضه در بازار می شود، متفاوت بودن نوع قیمت گذاری و همچنین تفاوت شفافیت بازار فرآورده های نفتی در مقابل بازار نفت خام، تاکنون ضمن ایجاد تشتت در بازار معاملات فراورده های نفتی، نقشی بازدارنده در نزدیک شدن عرضه کنندگان به یکدیگر داشته است.  
با فرض ثابت ماندن دیگر مولفه‌های موثر در بازار نفت خام فراورده های نفتی می توان نتیجه گرفت که این چشم انداز بازار هرچه باشد بدون شک نشانگر رقابتی سخت در میان بازیگران مهم صنعت پالایشی جهان خواهد بود. رقابتی که از مدتی قبل آغاز شده و حالا جهان کم کم دارد به لحظات نفسگیر آن نزدیک می شود. به گمان برخی تحلیلگران نفتی به منظور حفظ سهم بازار فرآورده های پالایشی، افزایش سود پالایشی و درآمدهای صادرات فرآورده‌های نفتی و همچنین اهمیت در اختیار گرفتن سهم موثر در بازار نفت از طریق تامین خوراک پالایشگاهها بسیار سودمند و ضروری است که کشورهای مهم و تاثیرگذار در این عرصه از جمله اعضای اوپک، مرکزی برای کنترل، تحقیق صحیح و مطالعه بازار بین‌المللی و تدوین استراتژی‎های پالایشی مشخص ایجاد نموده و با  نزدیک نمودن دیدگاه‎های نفتی خود، سیاستهای پالایشی برنامه ریزی شده، منسجم و هدفمندی را در این راستا اتخاذ نمایند. از این رو می توان گفت تشکیل مجمع یا سازمان پالایشی جدیدی شبیه سازمان اوپک چه به صورت مستقل و مجزا و چه به صورت زیرشاخه ای از این سازمان به منظور دستیابی به اهداف فوق بسیار مفید به نظر می رسد. تحلیلگران نفتی بر این باورند که چنانچه این ایده تحقق یافته و چنین سازمانی متولد شود بی شک توان و تاثیرگذاری اوپک به‎ویژه در بحث مدیریت عرضه افزایش فوق العاده ای یافته و اثرگذاری این سازمان را در مناسبات استراتژیک جهانی در حوزه انرژی بالا می‌برد. یکی دیگر از مزایای دیگر تشکیل اوپک پالایشی این است که کشورهای فعال در این عرصه با هم هماهنگ شده و از زیان های ناشی از ناهماهنگی بین این کشورها که در نهایت منجر به زیان منافع ملی آنها می‌شود، جلوگیری ‌کنند. اعضای کشورهای اوپک پالایشی با توجه به دارا بودن ذخایر عظیم نفت خام و ظرفیت پالایشی درخور توجه می‌توانند ضمن افزایش سطح همکاری های نفتی در زمینه های استخراج، پالایش و عرضه با قیمت‌گذاری مناسب و افزایش صادرات فراورده های نفتی از طریق اوپک پالایشی، اقتصاد خود را رونق بخشیده و با ایجاد یک قطب انرژی جدید در راه رشد اقتصادی گام بردارند.

ایمان نیکزاد
کارشناس ارشد انرژی